Ο ρόλος του Περιφερειακού Πανεπιστημίου στην Ανάπτυξη

 

τ     Το κείμενο αυτό ειναι απόσπασμα από κείμενο- συμβολή μου στην Ομάδα Τεκμηρίωσης υπό τον Καθηγητή και τ. Υπουργό κ. Γιάννη Πανούση για το Πανεπιστήμιο Στερεάς Ελλάδας με πρωτοβουλία της ΠΕΔ Στερεάς Ελλάδας. Είχα την τιμή να είμαι μελος αυτής της Ομάδας  έργο της οποίας ήταν η σοβαρη προσέγγιση της πρότασης για το Πανεπιστήμιο Στερεάς Ελλάδας ή το "ΔΕΛΦΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ" όπως κατέληξε η πρόταση της. 

Δημοσιεύω το απόσπασμα αυτό και θα ακολουθήσουν και άλλα καθώς ξανα έρχεται στο προσκήνιο κατά τρόπο όμως προσχηματικο και ανώριμο. Άλλωστε έκτοτε, από το 2018, η κατάσταση έχει μεταβληθεί και η Στερεά Ελλάδα έχει Πανεπιστημιακές Σχολές από τρία σημαντικά Πανεπιστήμια. Αυτή η πραγματικότητα είναι το μείζον. Αυτή πρέπει να στηριξει η Περιφέρεια που το 2018 ήταν απούσα. 

Ένα Πανεπιστήμιο είναι πρωτίστως «μηχανισμός» η «κοινότητα» ή «εργοστάσιο» παραγωγής γνώσης τόσο δια μέσου της έρευνας όσο και διαμέσου της διδασκαλίας και της «παραγωγής» επιστημονικού ανθρώπινου δυναμικού. Επειδή η διεργασία αυτή δεν μπορεί να περιορίζεται από σύνορα αλλά αντιθέτως είναι από την φύση της παγκοσμιοποιημένη, πολλά χρόνια πριν, από την παγκοσμιοποίηση που βιώνουμε σήμερα το Πανεπιστήμιο είναι υποχρεωμένο να κινείται σε έναν χώρο παγκοσμιοποιημένης γνώσης και ανταγωνισμού. Συνεπώς πρέπει να είναι ικανό να επιτελέσει το έργο του σε διεθνές περιβάλλον. Με άλλα λόγια είναι πολύ πιο σημαντική αυτή η λειτουργία από την απλοϊκή εικόνα που εισπράττουν οι τοπικές κοινωνίες που βλέπουν το Πανεπιστήμιο σαν κτίρια, καθηγητές και φοιτητές δηλαδή ως «κύρος» και τοπική κατανάλωση.

Συνεπώς όταν ζητάμε να ιδρυθεί ένα Πανεπιστήμιο πρέπει να ξέρουμε ότι ζητάμε να ιδρυθεί ένα Πανεπιστήμιο ικανό να παίξει μέσα στον ανταγωνισμό της γνώσης. Εάν αυτό το έχουμε κατανοήσει τότε το επόμενο βήμα είναι να διακρίνουμε τη σημασία που έχει το Πανεπιστήμιο για την χώρα του και την ευρύτερη περιοχή στην οποία χωροθετείται. Δηλαδή να αναζητήσουμε τον ρόλο του Πανεπιστημίου στην εγχώρια και στην τοπική αναπτυξιακή πραγματικότητα.

Στην Ελλάδα, μόλις πριν από εξήντα περίπου χρόνια, η Ανώτατη Εκπαίδευση απέκτησε υποδομές και εκτός των δύο μεγάλων υπό διαμόρφωση τότε μητροπολιτικών περιοχών, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Ιδρύθηκαν την δεκαετία του ’60 τα Πανεπιστήμια Πατρών και Ιωαννίνων. Μετά την πρώτη της Χούντας, από το 1974 και εντεύθεν άρχισε η ίδρυση των άλλων Περιφερειακών Πανεπιστημίων και ιδίως  από τη δεκαετία του ΄80 και μετά ιδρύθηκαν Πανεπιστήμια σχεδόν σε όλες τις Περιφέρειες της χώρας εξακτινωμένα σε μεγάλες και μεσαίες πόλεις όπου διασπείρωνται Σχολές και Τμήματα.

Η ιστορία του Περιφερειακού Πανεπιστημίου στην Ελλάδα, εάν εξαιρέσουμε τα δύο προαναφερόμενα Πανεπιστήμια Πατρών και Ιωαννίνων, είναι υπόθεση των  τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών, ήτοι της λεγόμενης μεταπολίτευσης. Αναπόφευκτα φέρουν τα σημάδια της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης, των αδυναμιών και των εμμονών που χαρακτηρίζουν την περίοδο αυτή.

Η ανάπτυξη των Περιφερειακών Πανεπιστημίων δεν ακολούθησε ένα συνολικό σχέδιο συνδεδεμένο με τις πολιτικές ανάπτυξης της Ελλάδας και συμμετοχής της στην παγκόσμια αγορά της γνώσης και της έρευνας αλλά δεν ήταν και αποτέλεσμα μία συστηματικά σχεδιασμένης πολιτικής περιφερειακής ανάπτυξης. Βασίστηκε, εκτός ορισμένων εξαιρέσεων, στην ικανοποίηση αιτημάτων τοπικών πολιτικών παραγόντων με ισχυρή πολιτική επιρροή ή τουλάχιστον η Πολιτεία δεν έδειξε, με τις πρωτοβουλίες και τις παραλείψεις της, να κατανοεί τον ρόλο του Πανεπιστημίου ως παράγοντα Περιφερειακής Ανάπτυξης έτσι ώστε να σχεδιάσει την εξάπλωση με όρους που συντελούν σε αυτήν είτε επιλέγοντας το γνωστικό αντικείμενο είτε χωροθετώντας με γνώμονα αποκλειστικά και μόνο την αντίληψη της τοπικής ανάπτυξης ως μεγέθυνση της κατανάλωσης στο πλαίσιο της τοπικής οικονομικής των πόλεων που έγιναν έδρες Πενεπιστημίου, Σχολών και Τμημάτων.

Σε αρκετές περιπτώσεις ακόμη και αυτή η διάσταση της τοπικής οικονομικής ανάπτυξης δεν επιτεύχθηκε στο μέτρο που μπορούσε, στις περισσότερες όμως το Πανεπιστήμιο έχει κατανοητό μόνο ως τέτοιο χωρίς να δεθεί με την τοπική κοινωνία, χωρίς να εντάξει  στη λειτουργία του τις ανάγκες και τις προτεραιότητες της τοπικής ανάπτυξης.

Η ευθύνη γιαυτό είναι αμφίδρομη. Ανήκει και στους εκπροσώπους και φορείς των τοπικών κοινωνιών και στην εκπαιδευτική κοινότητα των Πανεπιστημίων. Όμως αφετηρία είναι έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού και σαφούς δημόσιας πολιτικής για την λειτουργία  του Πανεπιστημίου  ως συντελεστή περιφερειακής ανάπτυξης.

Όλα τα παραπάνω είναι η συνήθης κριτική που γίνεται στο Περιφερειακό Πανεπιστήμιο. Δεν είναι όμως άδικη και αδικαιολόγητη.

Αναζητώντας επομένως  την ανάδειξη του σύγχρονου ρόλου του Περιφερειακού Πανεπιστήμιου στην Περιφερειακή Ανάπτυξη – και αφού έχουμε αποσαφηνίσει ότι πρωταρχικός ρόλος του Πανεπιστημίου είναι η παραγωγή γνώσης και η συμμετοχή στον παγκόσμιο ανταγωνισμό, δηλαδή το Πανεπιστήμιο ανήκει στον «παγκόσμιο κόσμο της γνώσης» και δεν είναι ούτε εθνική ούτε περιφερειακή «ιδιοκτησία»-  διακρίνουμε δύο βασικούς πυλώνες:

Πρώτον: ο ρόλος του Πανεπιστημίου είναι Ακαδημαϊκός. Δηλαδή το Πανεπιστήμιο παράγει νέα γνώση από καθηγητές με τη διαδικασία της έρευνας και νέους επιστήμονες με τη διαδικασία της διδασκαλίας. Με αυτή τη διττή λειτουργία η γνώση είναι σημαντικός πνευματικός πόρος αλλά ταυτόχρονα είναι και κοινωνικός και οικονομικός πόρος μίας χώρας που πρωτίστως διαχέεται- υπό προϋποθέσεις- στην Περιφέρεια που λειτουργεί το Πανεπιστήμιο. Σε μία Περιφέρεια το Πανεπιστήμιο δημιουργεί- με ακαδημαϊκούς όρους- ένα πνευματικό και συνακόλουθα πολιτιστικό απόθεμα το οποίο διαχέεται στον κοινωνικό της ιστό και συντελεί στην ενδυνάμωση του άλλου του ρόλου του Κοινωνικού.

Δεύτερον. Το Πανεπιστήμιο επιτελεί και κοινωνικό ρόλο διότι συμβάλλει στην κοινωνική κινητικότητα και την οικονομική μεγέθυνση μίας περιοχής. Ένα σημαντικό ανθρώπινο δυναμικό με υψηλή επιστημονική καταξίωση έρχεται και εργάζεται  στην Περιφέρεια. Σε μικρό ή μεγάλο- το ευκταίο- βαθμό εντάσσεται στην κοινωνικής και πνευματικής ζωή. Ένας μεγάλος αριθμός νέων ανθρώπων, των φοιτητών μετακινούνται στην Περιφέρεια και πέραν της καταναλωτικής τους συνεισφοράς εντάσσονται στην κοινωνική και πολιτιστική αλλά και πολιτική ζωή της πόλης όπου σπουδάζουν. Επιδρούν θετικά στη ριζοσπαστικοποίηση της τοπικής κοινωνίας και στη συνέχεια γίνονται καλοί αγωγοί αλληλοεπίδρασης με τις τοπικές κοινωνίες από τις οποίες προέρχονται ή στις οποίες θα κατοικήσουν και θα σταδιοδρομήσουν στο μέλλον. Εάν όλα αυτά τα «θεωρητικά» ενισχυθούν από την συμμετοχή της πανεπιστημιακής κοινότητας στην τοπική και περιφερειακή οικονομική, πολιτική και κοινωνική συμμετοχική διαδικασία, μεταφέρουν την γνώση στη προσέγγιση των τοπικών και περιφερειακών προβλημάτων τότε η συνεισφορά του Πανεπιστήμιου στην Περιφερειακή Ανάπτυξη γίνεται πιο χειροπιαστή και ουσιαστική.

Τα παραπάνω μπορούν να συντρέχουν σε κάθε περίπτωση, δηλαδή ακόμη και στην περίπτωση εκείνη που το Πανεπιστήμιο προέκυψε στην περιοχή με τους όρους που προαναφέραμε, δηλαδή ως ανταπόκριση σε πολιτικό αίτημα, χωρίς να συνδέεται με τις ιδιαιτερότητες και τις προτεραιότητες της Περιφέρειας.

Η σχέση Πανεπιστήμιου και Περιφερειακής Ανάπτυξης γίνεται αποδοτικότερη όταν το Πανεπιστήμιο διαμορφώνεται από την ίδρυσή του  σε αντιστοιχία με τις ανάγκες ή με τις προτεραιότητες της περιφερειακής ανάπτυξης. Για να γίνει αυτό χρειάζεται όμως – στο πλαίσιο της ισχύουσας νομικοπολιτικής πραγματικότητας- ο συνολικός σχεδιασμός της χωροθέτησης των Πανεπιστημίων ή έστω οι  από τούδε και στο εξής επιλογές χωροθέτησης να υποστηρίζουν αυτό το κριτήριο.